μεγαλόπολη

Ημιορεινή κωμόπολη (υψόμ. 430 μ., 5.114 κάτ.), του νομού Αρκαδίας. Αποτελεί έδρα του ομώνυμου δήμου. Χτισμένη κοντά στα ερείπια της ομώνυμης αρχαίας πόλης, η Μ. είναι η μεγαλύτερη κωμόπολη του νομού Αρκαδίας και μεταξύ 1961 και 1971 παρουσίασε τη μεγαλύτερη αύξηση πληθυσμού (54%) από όλες τις πόλεις και κωμοπόλεις της Πελοποννήσου. Η ανάπτυξη αυτή θα πρέπει να αποδοθεί στην αξιοποίηση των αποθεμάτων λιγνίτη της λεκάνης της M. –τα δεύτερα της χώρας σε μέγεθος μετά τα αποθέματα της Πτολεμαΐδας– με την εγκατάσταση εκεί ατμοηλεκτρικού σταθμού. Τα λιγνιτωρυχεία της Μ. παρήγαγαν 14,5 εκατομμύρια τόνους λιγνίτη το 2002, ο οποίος τροφοδοτεί δύο μονάδες ηλεκτροπαραγωγής. Συνολικά, στον τομέα απασχολούνται περίπου 1.150 άτομα. Η λεκάνη της M., ή της δυτικής Αρκαδίας, όπως επίσης αποκαλείται, έχει μήκος 22 και πλάτος 10 χλμ. · περιβάλλεται κυρίως από τα όρη Μαίναλο, Ταΰγετο και Πάρνωνα, αλλά και από μικρότερα βουνά. Ολόκληρη η περιοχή διασχίζεται από τον Αλφειό και τους παραποτάμους του, οι οποίοι σχηματίζουν βαθιές κοιλάδες, διοχετεύουν τα νερά της λεκάνης στη θάλασσα και την αποστραγγίζουν εντελώς. Από το νότιο τμήμα της λεκάνης πηγάζει ο ποταμός Ευρώτας. Από γεωργικής άποψης, η λεκάνη της Μ. είναι η φτωχότερη από τις πεδινές περιοχές της Πελοποννήσου. Παλαιοντολογικά ευρήματα. Στην προϊστορική εποχή, η λεκάνη της M. στο κέντρο της Πελοποννήσου αποτελούσε μία αβαθή λίμνη, σχηματισμένη πριν από εκατομμύρια χρόνια. Στα μέσα του τριτογενούς πρέπει να έφτασαν μέχρι εκεί σπονδυλωτά και προβοσκιδωτά ζώα, τα οποία μετανάστευσαν από την κεντρική Ασία και την Αφρική. Με το πέρασμα του χρόνου και εξαιτίας των γεωλογικών μεταβολών της κεντρικής Πελοποννήσου, τα νερά της λίμνης βρήκαν διέξοδο προς τη θάλασσα από το στενό της Καρύταινας και τα δάση καταπλακώθηκαν από τα χώματα, σχηματίζοντας στρώματα τύρφης (ορυκτού άνθρακα). Τα τελευταία εξανθρακώθηκαν περισσότερο με το πέρασμα του χρόνου και δημιούργησαν τους σημερινούς λιγνίτες της λεκάνης, ενώ μέσα στα πετρώματα της λεκάνης απολιθώθηκαν οστά ανθρώπων και γιγαντιαίων ζώων. Τα υπολείμματα αυτά του ζωικού κόσμου της λεκάνης της Μ. έρχονται πολύ συχνά στην επιφάνεια. Ο Παυσανίας στα Αρκαδικά του (8, 32, 5) αναφέρει ότι στο ιερό της Άρτεμης Aγροτέρας στη Μ. φυλάσσονταν τέτοια γιγαντιαία οστά, για τα οποία πίστευαν πως ανήκαν σε Γίγαντες που είχαν σκοτωθεί σε γιγαντομαχία κοντά στον Αλφειό. Τεράστια κρανία και οστά ελεφάντων και άλλων ζώων, ίσως και λείψανα μαμούθ και άγριων ταύρων, κατά τον Βαυαρό παλαιοντολόγο J. Rot, εμφανίζονταν συχνά λόγω της αποσαθρωτικής ενέργειας των υδάτων του Αλφειού και των παραποτάμων του. Αφορμή για την έναρξη ανασκαφών γύρω από την κοιλάδα της Μ. υπήρξε ένας χαυλιόδοντας μήκους τριών μέτρων, που είχε βρεθεί το 1902. Με τις ανασκαφές ήρθαν στην επιφάνεια λείψανα ελεφάντων, ρινόκερων, ιπποπόταμων, μαστόδοντων και άλλων τεράστιων ζώων· συνολικά δύο περίπου τόνοι απολιθωμένων οστών, τα οποία το 1959 μεταφέρθηκαν και μελετήθηκαν στο Μόναχο, από όπου επεστράφησαν το 1970, καθαρισμένα και επεξεργασμένα. Τα σπουδαιότερα από τα οστά αυτά εκτίθενται σήμερα στο Παλαιοντολογικό Μουσείο του πανεπιστημίου Αθηνών. Ιστορία-μνημεία. Η Μ. είναι σχετικά νέα πόλη, καθώς χτίστηκε το 370 π.Χ. κατά διαταγή του Θηβαίου Επαμεινώνδα, μετά την ήττα των Λακεδαιμονίων στα Λεύκτρα. Επιθυμία του ήταν η πόλη να αποτελέσει προμαχώνα της νότιας Αρκαδίας εναντίον της Σπάρτης. Στη νέα πόλη (τη Μεγάλη Πόλη, όπως ονομάστηκε) μετοίκησαν οι κάτοικοι 40 αρκαδικών πόλεων είτε οικειοθελώς είτε όχι, επαναλαμβάνοντας έτσι το παράδειγμα των Αργείων, οι οποίοι είχαν αυξήσει τον πληθυσμό της πόλης τους επειδή κινδύνευαν από τους Λάκωνες. Για την ίδρυση του προπυργίου αυτού εναντίον της Σπάρτης συγκεντρώθηκαν χρήματα από όλη την Ελλάδα. Η πόλη χτίστηκε με την εποπτεία δέκα Αρκάδων οικιστών και οχυρώθηκε με ισχυρότατα τείχη (περίβολος 15 σταδίων) και πύργους, σύμφωνα με την τελειότερη τότε αρχιτεκτονική, ενώ δεν διέθετε ακρόπολη. Κοσμήθηκε με μεγαλοπρεπή δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, με πάρα πολλά έργα τέχνης, με σπουδαίο θέατρο και με πολλά άλλα οικοδομήματα. Η εξουσία στη Μ. εφαρμοζόταν από έναν τύραννο (κυβερνήτης-στρατηγός), ο οποίος εκλεγόταν από τη βουλή των μυρίων και υποστηριζόταν από συμβούλους. Οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν ανεπιτυχώς να καταλάβουν τη Μ. τόσο κατά τον Φωκικό πόλεμο όσο και επί της τυραννίας του Αριστοδήμου από τη Φιγάλεια (338 π.Χ.)· την ίδια τύχη είχε και η προσπάθεια του Άγη αργότερα (330 π.Χ.), ο οποίος βρέθηκε αντιμέτωπος με τον γενναίο Μεγαλοπολίτη τύραννο Λυδιάδα. Μόνο ο Κλεομένης κατόρθωσε να την καταλάβει το 223 π.Χ. ύστερα από πολύνεκρη μάχη. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς γκρέμισε και έκαψε την πόλη μετά από αιφνιδιαστική επίθεση, αλλά τη βρήκε έρημη από κατοίκους, γιατί ο Φιλοποίμην είχε κατορθώσει να οδηγήσει προηγουμένως τον πληθυσμό στη Μεσσηνία. Το 208 π.Χ. ο Φιλοποίμην έγινε στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας και επανίδρυσε τη M., την οποία και ανοικοδόμησε αργότερα. Ως χρηματική πηγή χρησιμοποίησε τα λάφυρα που πήρε από τη Σπάρτη, την οποία κυρίευσε, γκρέμισε τα τείχη της και λεηλάτησε το 188 π.Χ. Δεν είναι γνωστό το πότε ακριβώς ερημώθηκε η Μ., οπωσδήποτε όμως δεν ξαναβρήκε πια την παλιά ακμή της παρά την οικονομική ενίσχυση πολλών σημαινόντων προσώπων, όπως ο Αντίοχος ο Επιφανής. Ο Στράβων, αναφερόμενος στη M., μιλεί για «μεγάλην ερημίαν», ενώ ο Παυσανίας (170 π.Χ.) είδε την αγορά, ένα μεγάλο θέατρο (το μεγαλύτερο στον ελλαδικό χώρο), πολλούς ναούς αφιερωμένους σε διάφορους θεούς, αγάλματα και τα θεμέλια του βουλευτηρίου, αν και η πόλη είχε χάσει τότε την παλιά της μεγαλοπρέπεια και ευδαιμονία. Η θέση της αρχαίας Μ. εξακριβώθηκε από Άγγλους αρχαιολόγους το 1890, οι οποίοι αποκάλυψαν το περίφημο θέατρο και (πίσω από αυτό) ίχνη του μεγαλοπρεπούς τελεστηρίου, τη στοά του βασιλιά Φιλίππου, το στάδιο και το ιερό του Δία. Στο κέντρο της πόλης βρισκόταν η αγορά, ένα αρμονικό σύνολο οικοδομημάτων και στοών με τετράγωνο περίβολο. Η ιστορική μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, κοντά στα Καλάβρυτα. Το αρχαίο θέατρο της Μεγαλόπολης (4ος αι. π.Χ.), έργο του γλύπτη Πολύκλειτου, υπήρξε το μεγαλύτερο αλλά και το σπουδαιότερο θέατρο της αρχαίας Ελλάδας, λόγω της αρμονίας, του μεγέθους και της θαυμάσιας ακουστικής του. Άποψη του θερμοηλεκτρικού σταθμού στη Μεγαλόπολη. Τα ερείπια του βουλευτήριου, στον αρχαιολογικό χώρο της Μεγαλόπολης.

* * *

και μεγαλούπολη, η (Α μεγαλόπολις και μεγαλόπτολις)

πολύ μεγάλη πόλη ως προς τον αριθμό τών κατοίκων και την έκτασή της.